Stare Kramsko – Najpiękniejszy zakątek Babimojszczyzny

Stare Kramsko – najpiękniejszy zakątek Babimojszczyzny

Wieś położona jest wśród lasów, bagien oraz łąk na pojezierzu lubskim i jest osadą o dość ciekawej historii. Zawdzięcza to nie tyle położeniu u brzegów jeziora wojnowskiego wschodniego (Tuchola), ale głównie mieszkańcom wsi, którą mimo wielu zawiłości historycznych oraz samych zmian przebiegu granic zamieszkiwali od wieków głównie Polacy.

Osadnictwo w tej miejscowości rozpoczęło się prawdopodobnie już na przełomie IX-XI wieku, jednak najstarsze wzmianki źródłowe o Starym Kramsku pochodzą dopiero z XIII wieku. W dokumentach z 1251 roku używa się bowiem w odniesieniu do tej osady nazwę ,,Crampsko’’. W późniejszych materiałach archiwalnych z XIV wieku spotyka się nazwę już natomiast „Krampzko” (rok 1314), „Cramsko” (rok 1319), „Antiqum Kramsko” (rok 1320) oraz „Antiqum Cramsko” (rok 1327).

Dawniej wieś rycerska, a dziś wieś letniskowa z licznymi atrakcjami historyczno-przyrodniczymi

Wieś Stare Kramsko („Crampsko”) została zorganizowana na prawie polskim. Sama osada stanowiła tzw. wieś rycerską, którą uposażył Rycerz Miron – syn Sulka z nieodległych Lasocic (76 km). Wieś stała się przedmiotem większej liczby wzmianek i publikacji głównie za czasów króla Władysława Łokietka. Za jego panowania, po latach walk o pogranicze polsko-śląskie, Stare Kramsko znajdowało się już bowiem pod berłem króla polskiego. Wchodziło ono – na mocy umowy w Krzywiniu z 1296 r. – w skład księstwa głogowskiego. I tak w kronikach wskazuje się, że Rycerz Miron nadał klasztorowi z Obry część wsi, natomiast Jasiek z Kozłowa pozostałą część sprzedał. Król Polski Władysław Łokietek w 1327 r. potwierdził, że właśnie Jasiek z Kozłowa, drugi syn Sulka, sprzedał Stare Kramsko cystersom z Obry. Konsekwencją decyzji króla Władysława Łokietka była umowa z roku 1327 roku zawarta między opatem z Obry, a Jaśkiem z Kozłowa i Rycerzem Mironem, według której zakonnicy wypłacili członkom rodziny darczyńców odpowiednią zapłatę. Od tej chwili, a więc od „oddania” wsi Stare Kramsko we władanie Cystersów z klasztoru w Obrze (25 km), dzieje osady były już ściśle związane z tym wielkopolskim opactwem. To głównie z historią tego regionu należy wiązać dalsze dzieje osady. Wieś Stare Kramsko należała bowiem od historycznych czasów do parafii „Klemskiej” (wieś Klępsk – 7 km), z tym, że kościół parafialny i miejsce pochówku dla mieszkańców tej wsi był zlokalizowany po drugiej stronie jeziora – już w osadzie Nowe Kramsko (5 km).

Od początku XVI wieku do końca wieku XVII wieś była aktywnym „świadkiem” wydarzeń dziejących się na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Między innymi w związku z działaniami wojennymi w latach 1655-1660, tj. najazdu Królestwa Szwecji na Rzeczpospolitą Polską, zabudowania w Starym Kramsku zostały kompletnie zniszczone, jak i pozbawione dotychczasowych właścicieli (1657 r.). W trakcie „potopu szwedzkiego” szlachta wielkopolska oraz pomorska organizowała samoobronę, a w której miejscowa ludność brała czynny udział. Mieszkańcy przyłączyli się m. in. do partyzantki Krzysztofa Jana Żegockiego (herbu Jastrzębiec), pełniącego przed najazdem w funkcję Starosty Babimojskiego (1646 r.). Co ciekawe i co wyróżnia mieszkańców Babimojszczyzny, to fakt, że on sam jest określany w opisach historycznych jako „Pierwszy Partyzant Rzeczypospolitej”.

Żołnierze Szwedzcy pustoszyli zajęte ziemie Rzeczpospolitej Polskiej, w tym krumszczyznę, na niespotykaną wcześniej skalę. Pod względem demograficznym oraz barbarzyńskiego zniszczenia mienia i ludności straty były bardziej dotkliwe niż II wojna światowa mające miejsce trzy stulecia później. Działania wojenne Szwedów doprowadziły do zahamowania na dziesiątki lat rozwoju gospodarczego miejscowości (,,podczas insurekcji, zawieruchów i woyny w Polszcze naszey przez długi czas trwającej’’) – na tyle, że jej skutki odczuwalne były jeszcze w 1722 r., a więc 60 lat po potopie szwedzkim. To wtedy bowiem opat klasztoru w Obrze postanowił dokonać przydziału w dalszej mierze opustoszałych jeszcze dymów (domostw). Co jednak istotne, w wyniku tej decyzji nastąpił dalszy i trwały już rozwój osady.

W wyniku II rozbioru Rzeczypospolitej Polskiej w 1793 roku Stare Kramsko jako osada przynależna do klasztoru w Obrze przeszła wraz z całą Wielkopolską pod panowanie Prus. Po natomiast sekularyzacji klasztorów w Prusach klasztor Cystersów w Obrze, jak i wsie poklasztorne (a tym samym i Stare Kramsko) przeszły w prywatne ręce. W wyniku powyższego miejscowość Wojnowo, Stare Kramsko oraz Nowe Kramsko stały się własnością rodu Unruhów. Po przyłączeniu Wielkopolski do Prus dokonano także zmian administracyjnych – wieś została przydzielona wówczas do powiatu babimojskiego z siedzibą powiatu w Wolsztynie. Ten stan rzeczy trwał aż do 1922 r., kiedy to siedzibę powiatu ustanowiono w Sulechowie. W okresie bowiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815-1848) Stare Kramsko należało administracyjnie również do ówczesnego powiatu Babimojskiego, z tym że z tzw. Rejencji Poznańskiej. Po reformie dokonanej w Niemczech w 1938 r. Stare Kramsko przyłączono natomiast do powiatu Sulechów – Świebodzin.

Na przełomie wieków zmieniała się także sama liczba mieszkańców oraz zabudowń na obszarze całej wsi. W zbiorach Archiwum Państwowego w Poznaniu przechował się sam dokument opata klasztoru w Obrze Stanisława Miaskowskiego, sekretarza królewskiego z 1683 r., określający powinności pańszczyźniane chłopów starokramskich. W tym dokumencie opisane zostały powinności chłopów z ich gospodarstwami leżącymi w granicach tej wsi, a należącymi do: Jakuba Sulka, Andrzeja Plandera, Wojciecha Sulka, Grygiera Rokity, Bartosza Benyska Mateusza Bartla, Urbana, Marcina Plendera, Pawła Rokity, Michała Czekaja, Józefa Hayduka, Jakuba Bayka oraz Jana Karchniwego. Dalsze przekazy źródłowe mówiące o Starym Kramsku pochodzą już dopiero z XVIII wieku i wynika z nich, że część dóbr starokramskich zmieniła swoich właścicieli oraz uległa zmianom sama wielkość gospodarstw. Przetrwał natomiast w prawie niezmienionym stanie układ topograficzny wsi i miało to miejsce, aż do połowy XIX stulecia. W spisie tzw. ,,dymów powiatu Kościańskiego’’ za rok 1789 widnieje również pozycja „Stare (Małe) Kramsko”, gdzie oznaczono, że we wsi znajdowało się 20 dymów (domostw), z tego 15 chat posiadających grunty oraz dwie należące do rzemieślników. We wsi istniała karczma, a oficyny, stajnie i owczarnie były własnością dworu. Miejscowość Stare Kramsko należało ówcześnie do średnich wsi w tym rejonie, dla porównania w miejscowości opodal położonej w Wojnowie odnotowano tylko 9 dymów, natomiast w Nowym Kramsku już 49. W tabeli informacyjnej dla katolickiego Dekanatu w Zbąszyniu z roku 1814 podano informację o Starym Kramsku – „we wsi znajduje się 49 osób płci męskiej i 69 płci żeńskiej”. ,,Lutrów’’, ,,Kalwinów’’ i ,,Żydów’’ w Starym Kramsku nie odnotowano. Według spisu urzędowego z 1837 r. Stare Kramsko liczyło już natomiast 212 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 26 dymów. Dla porównania – według stanu na dzień 31.12.2021 r. Stare Kramsko zamieszkiwało 279 osób, a którzy zamieszkiwali w przeszło 100 budynkach. We współczesnych czasach liczba mieszkańców wsi ponadto znacząco wzrasta w sezonie letnim, albowiem gro domostw stanowi właśnie letnie rezydencje niestanowiące miejsca stałego zamieszkania.

Stare Kramsko znalazło się także w jednym z ciekawszych dokumentów ilustrujących dzieje miast, wsi i miasteczek, a mianowicie w Recesie wsi z dnia 4 czerwca 1857 roku wystawionym w Poznaniu. Dokument ten stanowi ważne źródło do poznania gospodarczych realiów wsi z lat 1820-1857. Wymieniono w nim bowiem gospodarstwa chłopów wolnych, chałupników, a także innych kategorii. Wśród wielu starokramszczańskich nazwisk wymieniono szereg polskich nazwisk i w tym: Cichy, Speralski, Kubik, Berysek, Waberski, Szymański, Materna, Sulek, Piwecki, Kukla, Karchniwy oraz Woytaś. To nazwiska wprost związane ze Starym Kramskiem. Co ciekawe, Reces osady Stare Kramsko spisany został w dwóch językach: polskim i niemieckim, a co najdobitniej zaświadczało o polskim charakterze wsi Stare Kramsko i to pomimo jego umiejscowienia na mapie.

W roku 1850 ukształtowała się nowa struktura posiadłości we wsi. Do włościan zaciężnych należeli Kazimierz Benysek (75 morg), Jan Spieralski (57 morg), Walenty Waberski (40 morg), Stanisław Hepel (41 morg), Franciszek Sulek (63 morgi), Hiacynt Kubik (75 morg). Do chałupników zaciężnych należeli natomiast Andrzej Lorenz (39 morg), Jan Kukla (29 morg), Walenty Karchniwy (14 morg), Agnieszka Kubikowa (33 morgi), Łukasz Woytas (27 morg), Jakub Rokitka (31 morg), a do chałupników wolnych wdowa Maternowa (23 morgi), Antoni Piwecki (24 morgi),karczmarz Józef Szymański (129 morg), kowal Józef Muńko (13 morg), Jan Sulek (117 morg), Józef Beyer (15 morg), Wawrzyn Cichy (14 morg) oraz Wojciech Kubik (14 morg). Wyjaśnić przy tym należy, że duża morga to przeszło pół hektara ziemi. Struktura własnościowa gospodarzy polskich w Starym Kramsku na początku lat dwudziestych XX wieku wykazywała, że 45 z 70 gospodarstw posiadało działki do 5 hektarów, zaś pozostałe większe 25 gospodarstw dysponowało areałem do maksymalnie 25 hektarów.

U schyłku XIX wieku nastąpiło spontaniczne zrzeszanie się polskich środowisk narodowościowych w organizacje społeczno-gospodarcze oraz kulturalne i w tym okresie ukształtowała się w Starym Kramsku elita osób wybitnych, na swój sposób wykształconych, obytych w ówczesnym świecie, a jednocześnie głęboko patriotycznych. Generacja Polaków urodzona pod koniec lat sześćdziesiątych i w początkach lat siedemdziesiątych XIX wieku w Starym Kramsku wzięła w tym bardzo aktywny udział – wśród nich Teodor Spiralski, Jan Cichy, Franciszek Reiman, Stanisław Obst, ks. Stanisław Dudziński oraz Walenty Kubik.

Dnia 26 lutego 1904 roku mieszkańcy Nowego Kramska, Starego Kramska i Wojnowa powołali do życia pierwszą polską organizację na Babimojszczyźnie – Towarzystwo Robotników Polskich, a którego prezesem od 1910 r. był Jan Cichy. Losy ludności Starego Kramska, która mimo silnych tendencji germanizacyjnych w latach zaborów zachowała swój polski charakter, stanowią jedną z ciekawych i nieznanych kart historii społeczności dzisiejszej Ziemi Lubuskiej, a są one niezbitym dowodem słowiańskiego charakteru tej ziemi. Na zachowanie takiego charakteru miało wpływ oddziaływanie klasztoru cysterskiego w Obrze, wysoki stopień polskiej świadomości całej społeczności Starego Kramska tworzącej silną grupę narodowościową oraz aktywność społeczno-polityczna nauczycieli ze szkół polskich na pograniczu, będących duchowymi przywódcami Polaków. Wspominając dzieje Starego Kramska z przeszłości, nie można pominąć losów miejscowości w okresie Powstania Wielkopolskiego, które rozpoczęło dnia 27 grudnia 1918 roku. Miejscowi działacze z terenu Babimojszczyzny postanowili przerzucić ochotników z okolic Starego Kramska na teren, gdzie walki się rozpoczęły. Czynni w tym działaniu byli: Alfons Spiralski, Augustyn Grochulski, J. T. Sikucińscy, Stanisław Obst, Teodor Spiralski, St. Brzeziński, Franciszek Grochulski, Jan Materna oraz Wojciech Utrata. Okres walk zbrojnych podczas Powstania Wielkopolskiego nie zakończył jednak walk o przyłączenie Babimojszczyzny do Polski. Czyniono wiele poczynań ze strony polskich działaczy na rzecz „udowodnienia” polskości tych terenów i konieczności przyznania ich państwu polskiemu na konferencji pokojowej w Wersalu. Organizowano protesty i manifestacje. Ostatecznie jednak, w dniu 28 czerwca 1919 roku, nastąpiło podpisanie Traktatu Wersalskiego (w którym w polskiej delegacji brał udział przedstawiciel Starego Kramska – Teodor Spiralski), który sankcjonował pozostanie obszarów Starego Kramska, jak i okolic (z przewagą ludzkości polskiej) w granicach państwa niemieckiego. Nazwą wsi pozostało więc Alt Kramzig.

W ramach działań o utrzymanie polskości tych ziem po I wojnie światowej były czynione starania o zapewnienie mniejszości polskiej w Niemczech szkolnictwa polskiego, zgodnie z 113 artykułem Konstytucji Weimarskiej. Walka o spełnienie we wsi nauczania w języku polskim odbyła się pod kierunkiem utworzonego w 1922 roku Związku Polaków w Niemczech i Związku Polskich Towarzystw Szkolnych z Janem Baczewskim na czele. Starania zostały przeniesione do poszczególnych miejscowości, w których przewidziano otwarcie szkoły polskiej. Warunkiem dopuszczenia do otwarcia placówki szkolnej był wniosek rodziców o przyjęcie do polskiej szkoły. W myśl niemieckiej ordynacji ,,do mniejszości zalicza się te części ludności Rzeszy, które przyznają się do polskości’’. Polskie szkolnictwo pod szyldem Związku Towarzystw Szkolnych było traktowane jako prywatne, stąd rodziła się konieczność poszukiwań siedzib dla nowych szkół. W Starym Kramsku na potrzeby szkoły jedną izbę w swym domu wraz z częścią ziemi przeznaczył jej mieszkaniec Teodor Spiralski. Nauczycielem w szkole mniejszościowej mogła być osoba, która ,,posiada dowód uzdolnienia przyjęcia posady w szkolnictwie pruskim’’ albo ,,osoba posiadająca kwalifikacje w służbie szkolnej bez zastrzeżeń natury moralnej lub rzeczowej”. Dnia 1 maja 1929 roku pracę rozpoczęła polska Szkoła Elementarna w Starym Kramsku i była pierwszą polską szkołą otwartą na Babimojszczyźnie. Jest w obecnym regionie Lubuskim powszechną szkołą publiczną z najstarszym polskim rodowodem.

Nauczyciele polskich szkół w Niemczech byli elementem ze wszech miar niepożądanym, a sama deklaracja o przystąpieniu do polskiej szkoły była traktowana przez władze Rzeszy jako akt antyniemiecki. Dlatego nauczycielom – obywatelom polskim odbierano prawo pobytu w Rzeszy, motywując to różnymi przyczynami. Nauczycielowi Lewandowskiemu z dniem 31 grudnia 1935 roku odebrano prawo pobytu w Niemczech, jego następcą został Bogdan Kowalski, obywatel Niemiec, absolwent Liceum Pedagogicznego w Rogoźnie, po praktyce w Polsce; również jemu w lipcu 1939 roku odebrano prawa nauczania. Podczas akcji germanizacyjnej nazw miejscowości w 1937 roku historyczną nazwę Alt Kramzig zmieniono na Krammensee. W dniu 11 września 1939 roku minister spraw wewnętrznych Niemiec wydał zarządzenie o zaprzestaniu działalności organizacji polskiej grupy narodowej w Rzeszy, w tym szkół. Rozpoczęły się aresztowania, ze Starego Kramska zatrzymano po wybuchu II wojny światowej: Piotra Brzezińskiego, Stanisława Groszka, Franciszka Kwaśnika, Zofię Janik, Bogdana Kowalskiego, Józefa Kramarka, Ignacego, Franciszka i Teodora Spiralskich, Teodora Spiralskiego, Walentego Kubika. Większość z nich została osadzona w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen; Józef Kramarek, i Bogdan Kowalski wrócili z obozu po rocznym pobycie. Prochy Franciszka Kwaśnika, Piotra Brzezińskiego, Walentego Kubika, Ignacego i Teodora Spiralskich spoczęły na cmentarzu w Nowym Kramsku jeszcze w czasie II wojny.

Przez okres zaboru pruskiego lat 1793-1918, Republiki Weimarskiej – Rzeszy Niemieckiej lat 1918- 1933 roku, nazistowskich Niemiec lat od 1933 – 1939 roku, hitlerowskiej okupacji lat 1939- 1945 roku, Stare Kramsko zachowała polskie korzenie i słowiański charakter. Pod koniec II Wojny Światowej w dniu 29 stycznia 1945 roku wraz z wejściem oddziałów Armii Sowieckiej, następnie Ludowego Wojska Polskiego na teren Babimojszczyzny, miejscowość Stare Kramsko po 152 latach nieobecności na mapach i historii Rzeczypospolitej Polskiej powróciła do polskiej macierzy. W dniu 7 grudnia 1970 roku Republika Federalna Niemiec, jako prawny następca wcześniej istniejących państw niemieckich, uznała granice zachodnich ziem Polski.

Po zakończeniu w 1945 roku II Wojny Światowej wieś administracyjnie należała do powiatu Babimojskiego z siedzibą w Wolsztynie, a po utworzeniu w 1950 roku województwa zielonogórskiego wraz z miejscowościami Babimost i Kargowa oraz gminami Bojadła, Kolsko i Trzebiechów należała do powiatu Sulechowskiego (1951-1975). Od 1999 roku miejscowość Stare Kramsko z babimojskiej gminy przynależy do powiatu zielonogórskiego w województwie lubuskim.

Materiały zebrali Andrzej, Jakub i Bartosz Skibińscy na podstawie:

Prof. Joachim Benyskiewicz, Położenie Polaków w Marchii Granicznej w latach 1919-1943, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 1968 r.,
Teodor Kwaśnik, Dzieje Starego Kramska do 1945 roku, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Zielonej Górze, Zielona Góra 1976 r.,
Prof. Joachim Benyskiewicz, Nowe Kramsko, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 1976 r.,
Joachim Nyczke, Historia Ochotniczej Straży Pożarnej w Starym Kramsku, maszynopis powielony, Stare Kramsko 1995 r.,
Prof. Kazimierz Bartkiewicz, Uwłaszczenie chłopów w Starym Kramsku – Źródła i materiały do dziejów Środkowego Nadodrza, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1996 r.,
Prof. Joachim Benyskiewicz, Stare Kramsko, maszynopis powielony, Uniwersytet Zielonogórski, 2009 r.,
Leokadia i Teodor Kwaśnik, Stare Kramsko, maszynopis powielony, 2009 r.,
Krzysztof Raniowski, Siedliska Nadobrzańskie, Biblioteka Publiczna w Wolsztynie 2020 r.,
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Tabela ogólna Dymów Powiatu Kościańskiego z 1789 r.,
Archiwum Państwowe w Zielonej Górze – mapy i opisy,
Archiwum Diecezjalne w Zielonej Górze,
strona internetowa i dane urzędu gminnego w Babimoście,
relacje słowne rodzin ze Starego Kramska.

Korekta tekstu i opisów: Andrzej Kowalski

Korekta naukowa: dr Krzysztof Benyskiewicz

We wsi położona została także ścieżka rowerowa, nazwana przez mieszkańców tej osady „Ścieżką Ojca Leandra”. To wzdłuż niej znajdują się zabytki, obeliski, pomniki oraz tablice pamiątkowe.